Research Information System
3. Dil, Kültür ve Edebiyat Çalışmaları Sempozyumu, Kayseri, Turkey, 2 - 03 May 2024, pp.56
Sâlnâmeler, Osmanlı Devleti’nin bir yıllık süreçteki siyasi, ekonomik, coğrafi ve kültürel
durumlarını ortaya koyan resmî belgeler olarak ilk kez XIX. yüzyılın ilk yarısında karşımıza
çıkmaktadır. Yıllık anlamına gelen ve devletin farklı kurumları tarafından yazılmış raporlar
diyebileceğimiz sâlnâmeler devlet, özel, nezaret, vilayet ve maarif alanlarında kaydedilmişlerdir.
Yazılmış olduğu dönem ile ilgili birçok alanda birinci el kaynak niteliği taşıyan bu belgelerin
Osmanlı tarih yazımında önemi büyüktür. Çünkü bu belgeler devletin ilgili bölgedeki işleyiş
mekanizmasının yanında sosyal ve kültürel hayattan da izler barındırmaktadır. Osmanlı eğitim
sistemi ile ilgili araştırmalar incelendiğinde genellikle Maarif sâlnâmelerindeki verilerden
faydalanıldığı, Vilayet sâlnâmelerine göre yapılan değerlendirmelerin ise daha kısıtlı olduğu
görülmüştür.
Erzurum şehri, tarihsel süreçte çeşitli devletlerin hakimiyeti altında kalmıştır. Bu devletler
sırasıyla Bizanslılar, İranlılar, Ermeni Devletleri, Halifeler Dönemi, Emevî Devleti, Abbasiler,
Selçuklular, İlhanlılar, Timur Devleti ve son olarak Osmanlılar olmuştur. Ayrıca, şehir sürekli
istilalara maruz kalarak bir döngü halinde yağmalanmış yıkılmış, tahrip edilmiş ve tekrar inşa
edilmiştir. Bu yüzden, Erzurum'un siyasi-kültürel ve eğitim yapısının oluşumunda yukarıdaki
devletlerin ve faktörlerin etkisi göz önünde bulundurulmuştur.
Erzurum, Osmanlı İmparatorluğu'nun hâkimiyetinin kesin olarak sağlandığı dönemden itibaren
imparatorluğun çöküşüne kadar geçen dört yüzyıllık süre boyunca stratejik bir askeri merkez
olarak önemini korumuştur. Bu süreçte, kuzey-doğuda Gürcistan'a, doğuda İran'a ve 18. yüzyılın
ortalarından itibaren de Rusya'ya karşı yapılan çeşitli savaşlarda önemli bir konumda
bulunmuştur.
Doğu ve Kafkas sınırında bulunması şehri Osmanlı devleti için elzem kılmış hem ticari pozisyonu
hem de askeri-stratejik konumu şehre belli bir misyon yüklemiştir. Erzurum tarihinin bu kadar
çalkantılı ve hareketli olması şüphesiz şehrin eğitimini, ekonomisini ve sosyal hayatını da
etkilemiştir.
Erzurum vilayet sâlnâmelerinin ilk örneği 1287 H. (1870 M.) tarihinde hazırlanmıştır. Bir sonraki
sâlnâmeler ise sırasıyla 1288 (1871), 1290 (1873), 1291 (1874), 1293 (1876), 1294 (1877), 1299
(1881), 1304 (1886), 1310 (1892), 1312 (1894), 1315 (1897), 1317 (1899), ve 1318 (1900)
tarihlerinde yayınlanmıştır, toplamda 13 farklı sâlnâme bulunmaktadır.
Bu çalışmanın amacı, 1897 tarihli Erzurum Vilayet sâlnâmesinde yer alan eğitim kurumları
hakkındaki bilgileri göstermek, sâlnâmeye göre dönemin Erzurum vilayetindeki eğitim kurumları,
eğitimde idari yapı ve işleyiş, öğrenci sayısı, eğitim kurumlarının mevcudu hakkında bilgiler
sunarak, Erzurum özelindeki veriler ışığında Osmanlı eğitim sistemini değerlendirmektir.